Materi carpon

Wacana anu bieu dibaca di luhur téh mangrupa carita pondok atawa carpon. Ukuranana mémang pondok, bisa dibaca ukur lima nepi ka sapuluh menit. Karangan prosa fiksi anu wangunna pondok siga kitu téh lain ngan carpon wungkul, aya ogé nu disebut dongéng. Lamun carpon ilaharna nyaritakeun kajadian nyata, ari dongéng umumna ngandung unsur pamohalan.

Carita pondok téh nyaéta carita rékaan (fiksi) tina tingkah laku manusa anu nyaritakeun kahirupan masarakat atawa manusa sapopoé anu méré kesan lir enya-enya kajadian. Eusina biasana teu leupas tina ajén atikan jeung moral pikeun pieunteungeun atawa picontoeun hususna anu macana. 

Carita pondok téh sok disingget jadi carpon. Carpon téh najan nyaritakeun hirup jeung huripna manusa, tangtu lain sagemblengna, biasana ukur nyokot tina sempalan (épisode) kajadian utama manusa. Pantes mun ieu genre sok disebut carita pondok ogé lantaran ukuranana pondok. Lebah ukuran pondok téa, aya nu diukur ku jumlah kecapna  antara 5.000-10.000 kecap. Aya ogé anu diukur ku waktu macana, kurang leuwih saparapat jam, upama dibaca nepi ka réngsé téh.

2.    Ciri-ciri Carita Pondok

Unggal carita miboga ciri anu mandiri anu ngabédakeun jeung karya lianna. Carita pondok ngabogaan ciri-cirina nu mandiri. Sumardjo (1980) nyebutkeun yen carita pondok teh wangun fiksina pondok, sifat caritana  naratif, lain argumentatif, carita   fiksi tapi kudu réalistis mangrupa hiji kajadian. Leuwih lengkep deui, ceuk Tarigan (1994: 177-178), carita pondok miboga ciri-ciri, nya éta:

a.   Wangun fiksina pondok; hartina wangun fiksina pondok nyaéta saumpama ditilik tina jumlah kecapna atawa caritana leuwih saeutik ti batan prosa-prosa séjén

b.   Sifat caritana naratif; hartina sifat caritana naratif nya éta carita pondok téh ngan ukur nyaritakeun kajadian-kajadian nu kaalaman ku palaku, lain déskriptif, arguméntatif atawa analisis

c.   Caritana mangrupa karangan fiksi; hartina dina carita pondok nya éta anu dicaritakeun téh mangrupa kajadian anu lain saenyana atawa bener-bener anu kaalaman ku manusa (ukur rékaan)

d.   Eusi carita umumna réalistis; hartina najan mangrupa hasil rékayasa pangarang, tapi tetep jalan caritana kudu kaharti ku akal

e.   Carita pondok kudu mangrupa hiji kajadian; hartina carita pondok nyaritakeun hiji kajadian kudu gembleng atawa museur kana hiji implengananu jadi téma dina éta carita

f.    Basa nu digunakeun kudu singget tapi munel, seukeut, sugestif jeung ngirut; hartina basa anu digunakeun dina carita pndok téh kudu singget, teu ngayayay, munel, seukeut jeung sugestif anu narik ati pikeun nu maca.

3.  Kamekaran Carita Pondok

Carita pondok mimiti aya dina pajemuhan sastra Sunda dina majalah Parahiangan, ahir taun 1920-an. Ari kumpulan carita pondok anu munggaran dina basa Sunda nya éta Dog-dog Pangréwong karangan G.S. anu medal taun 1930. Jadi leuwih ti heula genep taun, upama dibandingkeun jeung buku carita pondok munggaran dina sastra Indonésia, Téman Duduk karangan M. Kasim, anu terbit taun 1936.

Minangka gambaran sejen tina kamekaran carita pondok, di antarana, ebreh tina buku-buku kumpulan carita pondok. Geura urang tataan sawatara judul buku kumpulan carita pondok katut pangarangna atawa nu ngumpulkeunana. Contona:

(1)       Aam Amilia: Panggung Wayang;

(2)       Abdullah Mustappa: Nu Teu Kungsi Kalisankeun;

(3)       Ahmad Bakri: Ki Mérébot, Ayatrohaédi: Hujan Munggaran;

(4)       Caraka (sandiasma Wiranta): Néangan;

(5)       Éddy D. Iskandar: Tali Asih anu Nganteng, Lembur Singkur Panineungan;

(6)       Godi Suwarna: Murang-maring, Serat Sarwasatwa.

Salian ti éta, aya antologi carita pondok, nya éta Kanjut Kundang (dihijikeun jeung puisi katut sempalan novel) beunang Ajip Rosidi jeung Rusman  Sutiasumarga, Sawidak Carita Pondok dikumpulkeun ku Duduh Durahman, Abdullah Mustappa, jeung Karno Kartadibrata, Guriang Tujuh, kumpulan karya parapangarang wanita “patrem”, Petingan, beunang Duduh Durahman, Salumar Sastra (dihijikeun jeung puisi katut éséy), mangrupa kumpulan pinunjul “Hadia Sastra LBSS”.

4.  Papasingan Carita Pondok

Carita pondok bisa dipasing-pasing jadi sababaraha rupa. Tarigan (1994:178) ngabagi carita pondok dumasar kana dua pamiangan, nyaéta dumasar kana jumlah kecapna jeug dumasar kana ajén-inajénna. Dumasar kana jumlah kecapna, nurutkeun Brooks dina Tarigan (1994:178), aya dua rupa carita pondok, nyaéta short-short story  (carpon anu pondok) jeung long short story (carpon anu panjang). Anu dimaksud ku short short story nyaéta carita pondok anu jumlah kecapna kurang ti 5000 kecap, maksimum 5000 kecap, atawa kira-kira 16 kaca kuwarto dua spasi, anu bisa dibaca dina waktu kira-kira saparapat jam. Ari long short story nyaéta carpon anu jumlah kecapna di antara 5.000 nepi ka 10.000 kecap; minimal 10.000, atawa kira-kira 33 kaca kuwarto dua spasi, anu bisa dibaca kira-kira satengah jam. Carpon anu panjang téh dina sasra Sunda mah rada langka. Kiwari muncul carita anu pohara pondokna, ukuranana mini, ukur saparagraf, nu disebut fiksi mini (fiksmin).

5.  Unsur Intrinsik Carita Pondok

Unsur intrinsik mangrupa unsur-unsur anu ngawangun karya sastra. Unsur-unsur intrinsik karya sastra winangun prosa bisa dipaké ku carpon. Dina umumna mah unsur-unsur carpon téh ngawengku tokoh jeung watekna; galur (plot) nu patali jeung téhnik nyaritakeun (penceritaan); latar (setting) anu nyoko kana tempat, waktu, jeung suasana; téma, amanat atawa pesan; puseur sawangan jeung puseur carita; jeung gaya basa. Ieu hal téh luyu jeung pamadegan Sudjiman (1992:103) anu nétélakeun kieu:

Unsur-unsur yang bersama-sama membangun cerita, yaitu individu yang mengalami atau terlihat (tokoh) di dalam berbagai peristiwa yang disajikan dengan urutan tertentu (alur) di dalam ruang dan waktu (latar), dilandasi gagasan tertentu (tema) dan boleh jadi mempunyai tujuan tertenu (amanat). Siapa yang menyajikan cerita (pencerita) dari sudut mana ia bercerita (sudut pandang), tokoh mana yang dipilihnya sebagai pusat sorotan (fokus pengisahan), bagaimana watak tokoh diungkapkan (penokohan), dan bagaimana peristiwa-peritiwa di dalam cerita disajikan (teknik penceritaan).

Patali jeung carita rékaan atawa prosa fiksi, Robert Stanton (1965:11,25) nyebutkeun tilu unsur intrinsik, nyaéta (1) fakta carita (galur, tokoh, jeung latar), (2) téma, katut (3) sarana sastra (literary devices) saperti puseur sawangan (point of views), gaya, jeungjudul. Unsur intrinsik carpon minangka prosa fiksi bisa dibagankeun ieu di handap.

Bagan 11. 1Unsur Instrinsik Prosa Fiksi

                                                Téma                          

                                                                                    Alur

                                                Fakta cerita                 penokohan

                                                                                    Latar

UNSUR INTRINSIK              

                                                                                    Pusat Pengisahan

                                                Sarana Sastra             Gaya dan nada

                                                                                    Judul

a.  Téma jeung Amanat Carita

1)  Téma Cerita

Téma mangrupa ideu tina hiji carita. Nya téma anu ngadadasaran ayana carita sarta jadi pamiangan pangarang dina midangkeun karya rékaan anu diciptana (Aminuddin, 2002:107-108). Téma mangrupa dadasar atawa ma’na tina hiji carita (Tarigan (1994:125). Téma nyaéta gagasan, ideu, atawa pikiran utama anu ngadadasaran hiji carita (Sudjiman, 1992:30). Éta watesan téma téh sajalan jeung pamadegan Winterowd (1991:298, dina Nurgiyantoro (2007:67) anu nétélakeun yén “the theme of a story is the deeper meaning, the idea that underlies the narrative” ‘[téma carita nyaéta ma’na anu dikandung dina carita, ideu anu ngadadasaran carita). Téma mangrupa ideu nu ngadadasaran carita nepi ka peranna jadi titik pamiangan pangarang dina midangkeun karya rékaan nu diciptana (Aminuddin, 2002:91).

Téma téh nyaéta inti pikiran atawa puseur implengan pangarang atawa inti pikiran nu aya dina prosa fiksi. Pikeun nangtukeun hiji téma, urang kudu maca éta carita sagemblengna. Sakapeung téma prosa fiksi ogé disebutkeun dumasar kana téma umumna, upamana baé téma cinta, kapahlawanan, kulawarga, atikan, Lingkungan hirup, jeung sajabana. Tangtu baé anu dimaksud di dieu  mah lain téma umum samodél kitu, tapi téma anu leuwih spésifik luyu jeung karangan anu geus dibaca.

2)  Amanat Cerita

Amanat bisa dihadirkeun dina carita kalawan nyamuni (implisit) bisa nembrak (éksplisit). Amanat ditepikeun kalawan nyamuni lamun ajaran moral disamunikeun dina paripolah tokoh waktu carita rék pungkas. Ari nu ditepikeun kalawan nembrak lamun pangarang di tengah carita atawa di tungtung carita nepikeun panggero, saran, pangwawadi, naséhat, panyaram, jsté. Patali jeung gagasan nu ngadadasaran éta carita (Sudjiman, 1992:58).

Contona waé, amanat carpon “Néng Yaya Gering Tipes” nyaéta ‘hirup téh kudu boga pikir rangkepan, ulah percaya kitu waé kana omongan batur, lantaran balukarna bisa katipu’.

b.  Fakta Carita

Fakta carita raket patalina jeung tilu unsur carita, nyaéta tokoh, galur, jeung latar. Éta tilu unsur fakta carita téh masing-masing dipedar ieu di handap.

1)  Tokoh Carita

Palaku atawa tokoh carita nya éta ngaran-ngaran, boh jalma boh sasatoan, anu ngalakon dina carita. Loba saeutikna palaku dina carita, gumantung kana kabutuh caritana baé. Umumna palaku dina carita pondok leuwih saeutik batan palaku novel. Sanajan ukur fiksi, palaku téh hirup sakumaha manusa biasa, di antarana waé,  boga kahayang jeung karakter (pasipatan) anu tangtu. Naha sakur palaku utama boga pasipatan anu hadé? Saperti sabar, bageur, pinter, nurut ka kolot, nyaah ka sasama, jeung sajabana. Henteu. Maksud téh  henteu kabéh kitu.

Éta gambaran karakter téh aya nu digambarkeun langsung ku pangarangna, aya ogé anu digambarkeun henteu langsung. Anu teu langsung, katémbongna téh dina caritaan si palaku, sikepna dina nyanghareupan masalah, tina caritaan palaku séjén, tina sikepna ka nu lian, tina paripilahna sapopoé, jeung sajabana.

Dumasar kana kalungguhanana atawa pentingna peran masing-masing dina carita, palaku téh bisa dibagi jadi tilu rupa:

(a)    Palaku Utama

Palaku utama atawa palaku kahiji, disebut ogé protagonis, nya éta palaku anu nyekel  peran ti awal nepi ka ahir. Tokoh protagonis biasana ngabogaan karakter anu pikaresepeun, pikayungyuneun, cindekna tokoh anu bageur.

(b)   Palaku kadua

Palaku kadua atawa palaku tamMatéri, nya éta palaku anu marengan, maturan, atawa jadi lawan palaku utama. Upama éta palaku kadua téh  lawan palaku utama, sok disebut antagonis. Tokoh antagonis karakterna biasana réhé, pikasebeleun, anu cindekna mah tokoh anu jahat.

(c)    Palaku TamMatéri

Palaku tamMatéri nya éta parapalaku  anu peranna teu pati penting. Biasana palaku tamMatéri dipikabutuh pikeun ngalancarkeun carita ngahirupkeun suasana, nonjolkeun karakter palaku utama atawa palaku tamMatéri, malah bisa jadi ngan ukur ngaliwat wungkul.

Nurgiyantoro (2007:177-194) nyebutan sababaraha rupa tokoh anu aya dina carita saperti ébréh dina tabél ieu di handap.

Tabel 11. 1Wanda Tokoh

Papasingan	Wanda Tokoh
Dumasar kana tahapan atawa peran palaku dina mekarkeun galur atawa kautamaan tokoh.	Tokoh utama (central character, main character) jeung tokoh panambah (peripheral character)
Dumasar kana fungsi tagog tokoh.	Tokoh protagonis jeung tokoh antagonis
Dumasar kana cara midangkeun tokoh katut watekna.	Tokoh datar atawa tokoh sederhana (simple or flat character) jeung tokoh ruwed tur buleud (complex or round character)
Dumasar kana mekar henteuna watek tokoh.	Tokoh statis (static character) jeung tokoh mekar (developing character).
Dumasar kana ngeunteungkeun tokoh carita	Tokoh tipikal (typical character) jeung tokoh nétral (netral character)

Pikeun ngagambarkeun watek tokoh, biasana pangarang ngagunakeun dua téhnik, nyaéta (1) téhnik pedaran (telling), téhnik ékspositori (expository) atawa tehnik analitik (analytic) jeung (2) téhnik ragaan (showing), téhnik diskursif (discursive) atawa téhnik  dramatik (dramatic) (Abrams, dina Nurgiyantoro, 2007:194). Dina téhnik pedaran, pangarang ngagambarkeun kalawan langsung tur wincik ngeunaan tokoh carita saperti jatidiri, sipat, watek, paripolah, malah ciri warugana tur dianalisis data-datana ngeunaan hadirna tokoh.

Contona waé, palaku dina carpon “Néng Yaya Gering Tipes”, nyaéta palaku utamana téh Néng Yaya Rohaya. Ari palaku tamMatéri nyaéta (1) Bi Imi, indungna Néng Yaya, (2) Mang Endang, bapana Néng Yaya, (3) lanceukna Néng Yaya, (4) Wirahma, uana Néng Yaya, (5) Si Tori, tatanggana Néng Yaya, (6) Mang Wijatma, (7) anana Mang Wijatma, (8) tatanggana Néng Yaya, (9) dokter, jeug (10) suster.

2)  Galur (Plot) Carita

Galur mangrupa runtuyan carita anu diwangun tina tahapan kajadian nepi ka ngawujud gunggungan carita nu dimunculkeun ku tokoh carita (Abrams, 1981:137). Galur minangka runtuyan kajadian dina karya sastra pikeun ngahontal éfék nu tangtu (Sudjiman, 1992). Éta runtuyan carita téh bisa diwujudkeun ku runtuyan waktu bisa ku runtuyan sabab-akibat. Galur, alur, atawa plot téh nya éta runtuyan kajadian anu ngawangun hiji carita. Cara midangkeunana diluyukeun jeung tujuan anu hayang dihontal ku pangarangna. Ditangtukeun heula pandeurina, hubungan kajadian nu hiji jeung kajadian séjénna, jeung sajabana.

a)  Bubuka (éksposisi)

Babagian bubuka disebut ogé manggalasastra, nyaéta bagian anu nyaritakeun latar tempat, waktu, katut palakuna. Minangka ngawanohkeun anu rék ngalalakon katut kasang tukang séjénna anu dianggap perlu.

b)  Muncul masalah (Konflik)

c)  Masalah muncer (Klimaks)

Masalah téh mimiti ngarékahan, ngalobaan, atawa ngajeroan, nepi ka muncerna. Bagian ieu mangrupa puncer kajadian dina carita tina runtuyan kajadian saheulaeunana, anu sok disebut ogé klimaks.

d)  Ngaréngsékeun masalah (Anti-klimaks)

Masalah nu aya mimiti diréngsékeun. Carana ogé bisa rupa-rupa, luyu jeung tungtutan carita. Aya nu ku cara maéhkeun salasahiji palakuna, ngaleungitkeun hal anu jadi masalah téa, jeung sajabana.

e)  Pungkasan carita

Pungkasan carita biasa ogé disebut denouement, mangrupa tungtung kajadian carita. Rupaning rusiah geus kabuka, nu hianat geus katohyan, pacengkadan geus lubar, kapanasaran geus dilakonan, jeung sajabana.Galur sering disebut ku istilah plot. Plot biasana nyumput dina jalan carita minangka wujudiah tina galur. Galur carita bisa dibagankeun saperti ieu di handap.

Bagan 11. 2Élemén Struktur Gerak Alur

Turning Point (Klimaks)

Rising Action              Ending

             (Konflik muncer)                   (Ngaréngsékeun masalah)

                Complication (Muncul konflik)

Exposition (Bubuka)

Henteu salawasna galur carita téh  ngaguluyur saperti kitu. Nu matak dumasar kana wandana aya nu disebut galur marélé, bobok tengah, jeung galur mundur (pandeuri ti heula).

Kahiji, galur marélé, nyaéta galur carita anu ngaguluyur ti bagian ka bagian, ti mimiti manggalasastra nepi ka pungkasan carita. Umumna carita-carita heubeul ngagunakeun alur marélé.

Kadua, galur bobok tengah nyaéta galur carita anu henteu ngagunakeun manggalasastra atawa bubuka. Tara ngawanohkeun heula anu ngalalakon, anu maca téh ujug-ujug dibawa ka tengah-tengah carita. Sakapeung pungkasan caritana ogé tara aya deuih. Nepi ka nutupkeun carita téh kudu dikira-kira ku nu maca.

Katilu, galur mundur nyaéta galur carita anu dimimitian ku bagian pamungkas. Bagian saterusna mangrupa runtuyan kajadian anu nerangkeun atawa  jadi pamuka pungkasan carita anu geus diheulakeun téa.  Alur mundur bisa aya dina sagemblengna carita, bisa ogé dina salasahiji bagian carita. Alur mundur biasa ogé disebut flashback.

3)  Latar (Setting) Cerita

Latar carita téh mangrupa tarjamahan tina istilah setting. Aminuddin (2002:62) nétélakeun yén setting minangka latar kajadian dina karya fiksi boh mangrupa tempat, waktu boh  kajadian, sarta mibanda fungsi fisikal jeung fungsi psikologis. Nurutkeun Abrams (1981:173), latar carita bisa tempat umum (general locate), waktu kasajarahan (historical time), jeung kabiasaan masarakat (social circumtance) dina babagian carita.

Latar téh aya dua rupa nya éta latar tempat jeung latar waktu. Latar tempat  nuduhkeun di mana kajadianana, ari latar waktu nuduhkeun iraha kajadianana.Latar tempat biasana dicaritakeun dina awal-awal carita. Aya kalana latar tempat téh mangrupa unsur penting dina carita.

c.  Sarana Sastra

Sarana sastra mangrupa unsur-unsur karya sastra anu raket patalina jeung tilu unsur, nyaéta (1) puseur sawangan, (2) gaya basa, jeung (3) judul carita.

1)  Puseur Sawangan

Puseur implengan (point of view) mangrupa tempat sastrawan nyawang caritana. Tina éta tempat sastrawan nyaritakeun tokoh, kajadian, tempat, jeung waktu ku gayana sorangan (Siswanto, 2008:181).

Puseur sawangan aya bédana puseur carita (fokus pengisahan). Puseur sawangan nyaritakeun fungsi pangarang (pencerita) dina hiji carita, ari puseur carita masualkeun tokoh mana anu dipentingkeun ku pangarang. Palebah dieu, Sudjiman (1992:78) nétélakeun yén:

Sudut  pandang atau point of view dan fokus pengisahan mempunyai titik tolak yang berbeda; berbicara tentang sudut pandang, orang bertolak dari penceritanya, yaitu tempat pencerita di dalam hubungannya dengan ceerita atau posisi pencerita di dalam membawakan kisahnya. Adapun berbicara mengenai fokus pengisahan orang bertolak dari tokoh-tokoh mana yang disorot pencerita, pusat perhatian, pusat sorotan atau fokus pengisahan si pencerita.

2)  Basa dina Carita Pondok

Carita pondok kagolong kana karya sastra naratif nu mindeng ngagunakeun basa nu cenderung sipatna stilistik atawa ngandung gaya basa. Ari basa nu stilistik téh sipatna mentingkeun kaéndahan, anu sakapeung nyimpang atawa patukang tonggong jeung kaédah basa sapopoé. Dina carita pondok, aspék kréativitas atawa karancgaéan jadi ciri pangarang dina midangkeun caritana ku cara maké basa nu éndah. Basa dina carita pondok mangrupa eunteung kaéndahan nu sipatna hayalan (réfléksi artistik imajinatif) pangarangna kana réalitas kehirupan. Unsur gaya basa dina carita nyoko kana dua maksud. Kahiji, raket patalina jeung basa injeuman (figurative language) anu aya dina carita pondok.

3)  Judul Carita

Judul atawa titél mangrupa étikét, labél, mérek, atawa ngaran anu dipaké ku wacana atawa karangan. Judul téh gedé gunana pikeun mikat kapanasaran nu maca kana pasualan nu keur dicaritakeun. Judul sipatna simbolis tur mangrupa slogan anu midangkeun topik dina wangun nu pikatajieun. Ku kituna, judul kudu saluyu tur ngawakilan sagemblengna eusi karangan, écés, tur singget.

Judul carita mangrupa ngaran tina éta carita. Ilaharna judul carita dijieun sanggeus carita réngsé. Judul carita kudu luyu jeung eusi carita. Contona waé, judul carpon “Neng Yaya Gering Tipes” karya Karna Yudibrata saluyu jeung eusina anu nyaritakeun tokoh Néng Yaya katarajang gering tipes.

. Pedaran Matéri

1. Watesan Carita Pondok

Carita pondok (carpon) téh mangrupa karangan prosa fiksi anu wangunna pondok (Atmazaki, 1990:28).  Minangka salasahiji wangun karya sastra, carita pondok kagolong kana karya imajinatif anu ciri hasna hayalan, maké basa anu sipatna konotatif, tur nyumponan konvénsi éstétika (Sumardjo & Saini KM., 1984:18).

Carita pondok téh nyaéta carita rékaan (fiksi) tina tingkah laku manusa anu nyaritakeun kahirupan masarakat atawa manusa sapopoé anu méré kesan lir enya-enya kajadian. Eusina biasana teu leupas tina ajén atikan jeung moral pikeun pieunteungeun atawa picontoeun hususna anu macana. 

Sumarsono (1986) nétélakeun yén carita pondok téh nyaéta karangan fiksi dina basa lancaran, hartina naon-naon anu dicaritakeun ku pangarang téh henteu kudu enya-enya kajadian ku dirina. Tapi sok sanajan mangrupa fiksi, carpon téh kudu nyindekel kana réalita. Réalitas  téh mangrupa kanyataan sapopoé nu kaharti ku akal.

2. Ciri-ciri Carita Pondok

Unggal carita miboga ciri anu mandiri anu ngabédakeun jeung karya lianna. Carita pondok ngabogaan ciri-cirina nu mandiri. Sumardjo (1980) nyebutkeun yen carita pondok teh wangun fiksina pondok, sifat caritana  naratif, lain argumentatif, carita   fiksi tapi kudu réalistis mangrupa hiji kajadian.

Tarigan (1994:177-178) nyebutkeun sapuluh ciri carita pondok,  nyaéta (1) Wangun fiksina pondok; (2) Sifat caritana naratif; (3) Caritana mangrupa karangan fiksi; (4) Eusi carita umumna réalistis; (5) Carita pondok kudu mangrupa hiji kajadian; (6) Basa nu digunakeun kudu singget tapi munel, seukeut, sugestif jeung ngirut; (7) Eusina téh kudu numuwuhkeun  efek ka nu maca; (8) Caritana ngandung harti interpretasi pangarang kana hiji kajadian; (9) Caritana ngalalakonkeun tokoh utama; jeung (10) Jumlah kecapna  kawatesanan.

3. Kamekaran Carita Pondok

Carita pondok mimiti aya dina pajemuhan sastra Sunda dina majalah Parahiangan, ahir taun 1920-an. Ari kumpulan carita pondok anu munggaran dina basa Sunda nya éta Dog-dog Pangréwong karangan G.S. anu medal taun 1930. Jadi leuwih ti heula genep taun, upama dibandingkeun jeung buku carita pondok munggaran dina sastra Indonésia, Téman Duduk karangan M. Kasim, anu terbit taun 1936.

Ceuyahna carita pondok dina sastra Sunda pangpangna sabada merdéka. Sumebarna umumna ngaliwatan majalah-majalah jeung suratkabar Sunda. Nepi ka kiwari henteu robah, umumna carita pondok mah sumebar ngaliwatan majalah jeung suratkabar. Upama aya buku kumpulan carita pondok anu medal, méh saratus persén carita pondokna téh kungsi dimuat dina salasahiji majalah atawa suratkabar.

Minangka gambaran sejen tina kamekaran carita pondok, di antarana, ebreh tina buku-buku kumpulan carita pondok. Geura urang tataan sawatara judul buku kumpulan carita pondok katut pangarangna atawa nu ngumpulkeunana. Contona: (1) Aam Amilia: Panggung Wayang; (2) Abdullah Mustappa: Nu Teu Kungsi Kalisankeun; (3) Ahmad Bakri: Ki Mérébot, Ayatrohaédi: Hujan Munggaran; (4) Caraka (sandiasma Wiranta): Néangan; (5) Éddy D. Iskandar: Tali Asih anu Nganteng, Lembur Singkur Panineungan; (6) Godi Suwarna: Murang-maring, Serat Sarwasatwa; (7) I. Asikin: Nu Tepung di Imah Dukun; (8) Iskandarwassid: Halimun Peuting; (9) Karna Yudibrata: Kanyaah Kolot; (10) Ki Umbara: Diwadalkeun ka Siluman; (11) Kis WS: Mirah Dalima; (12) Maman MS: Tamba Hanaang; (13) R.A.F. (Rahmatullah Ading Affandi): (14) Carita Biasa, Dongéng Énténg ti Pasantrén; (15) Rusman Sutiasumarga: Papacangan; (16) Taufik Faturrohman: Kun Fayakun; (17) Tini Kartini: Nyi Karsih, Paséa, jeung Jurig; (18) Usép Romli HM: Jiad Ajéngan, Ceurik Santri; (19) Yus Rusyana: Di Luhureun Jukut Reumis, Jajatén Ninggang Papastén.

Salian ti éta, aya antologi carita pondok, nya éta Kanjut Kundang (dihijikeun jeung puisi katut sempalan novel) beunang Ajip Rosidi jeung Rusman  Sutiasumarga, Sawidak Carita Pondok dikumpulkeun ku Duduh Durahman, Abdullah Mustappa, jeung Karno Kartadibrata, Guriang Tujuh, kumpulan karya parapangarang wanita “patrem”, Petingan, beunang Duduh Durahman, Salumar Sastra (dihijikeun jeung puisi katut éséy), mangrupa kumpulan pinunjul “Hadia Sastra LBSS”.

4. Unsur Intrinsik Carita Pondok

Unsur intrinsik mangrupa unsur-unsur anu ngawangun karya sastra. Unsur-unsur intrinsik karya sastra winangun prosa bisa dipaké ku carpon. Dina umumna mah unsur-unsur carpon téh ngawengku tokoh jeung watekna; galur (plot) nu patali jeung téhnik nyaritakeun (penceritaan); latar (setting) anu nyoko kana tempat, waktu, jeung suasana; téma, amanat atawa pesan; puseur sawangan jeung puseur carita; jeung gaya basa (Sudjiman,1992:103).

Robert Stanton (1965:11,25) nyebutkeun tilu unsur intrinsik, nyaéta (1) fakta carita (galur, tokoh, jeung latar), (2) téma, katut (3) sarana sastra (literary devices) saperti puseur sawangan (point of views), gaya, jeung judul. Baganna kieu.

Bagan 10. 1Unsur Instrinsik Prosa Fiksi

                                                Téma                          

                                                                                    Alur

                                                Fakta cerita                 penokohan

UNSUR INTRINSIK                                                   Latar

                       

                                                                                    Pusat Pengisahan

                                                Sarana Sastra             Gaya dan nada

                                                                                    Judul

a. Téma jeung Amanat Carita

1) Téma Cerita

Téma mangrupa ideu tina hiji carita. Nya téma anu ngadadasaran ayana carita sarta jadi pamiangan pangarang dina midangkeun karya rékaan anu diciptana (Aminuddin, 2002:107-108). Téma téh nyaéta inti pikiran atawa puseur implengan pangarang. Pikeun nangtukeun hiji téma, urang kudu maca éta carita sagemblengna. Upamana baé téma cinta, kapahlawanan, kulawarga, atikan, lingkungan hirup, jeung sajabana.

2) Amanat Cerita

Téma raket patalina jeung amanat. Dina manggihan téma, nu maca saenyana bisa manggihan ajén-inajén didaktis nu patali jeung masalah manusa katut kamanusaan sarta hirup jeung kahirupan. Kapanggihna ajén-inajen téh ilaharna rupa-rupa gumantung kana daya tafsir nu macana (Aminuddin, 2002:110).

Amanat nyaéta gagasan anu ngadadasaran karya sastra; pesen anu hayang ditepikeun ku pangarang ka nu macana. Dina karya sastra modéren, amanat téh biasana nyamuni, ari dina karya sastra buhun mah umumna amanat téh nembrak (Siswanto, 2008:162).

Amanat nyarankeun ajaran moral atawa hadé-goréng anu bisa ditarima umum perkara kalakuan, sikep, kawajiban, ahlak, budi pekerti, jeung susila.

b. Fakta Carita

1) Tokoh Carita

Palaku atawa tokoh carita nya éta ngaran-ngaran, boh jalma boh sasatoan, anu ngalakon dina carita. Loba saeutikna palaku dina carita, gumantung kana kabutuh caritana baé. Umumna palaku dina carita pondok saeutik. Pasipatan hiji jalma raket patalina jeung kaayaan sosialna.

Dumasar kana kalungguhanana atawa pentingna peran masing-masing dina carita, palaku téh bisa dibagi jadi tilu rupa:

(a)    Palaku Utama

Palaku utama atawa palaku kahiji, disebut ogé protagonis, nya éta palaku anu nyekel  peran ti awal nepi ka ahir. Tokoh protagonis biasana ngabogaan karakter anu pikaresepeun, pikayungyuneun, cindekna tokoh anu bageur.

(b)   Palaku kadua

Palaku kadua, nya éta palaku anu marengan, maturan, atawa jadi lawan palaku utama. Upama éta palaku kadua téh  lawan palaku utama, sok disebut antagonis. Tokoh antagonis karakterna biasana réhé, pikasebeleun, anu cindekna mah tokoh anu jahat.

(c)    Palaku Tambahan

Palaku tambahan nya éta parapalaku  anu peranna teu pati penting. Biasana palaku utama dipikabutuh  pikeun ngalancarkeun carita,   ngahirupkeun suasana, nonjolkeun karakter palaku utama atawa palaku tambahan, malah bisa jadi ngan ukur ngaliwat wungkul. Nurgiyantoro (2007:177-194) nyebutan sababaraha rupa tokoh anu aya dina carita saperti ébréh dina tabél ieu di handap.

Tabel 10. 1 Wanda Tokoh

Papasingan	Wanda Tokoh
Dumasar kana tahapan atawa peran palaku dina mekarkeun galur atawa kautamaan tokoh.	Tokoh utama (central character, main character) jeung tokoh panambah (peripheral character)
Dumasar kana fungsi tagog tokoh.	Tokoh protagonis jeung tokoh antagonis
Dumasar kana cara midangkeun tokoh katut watekna.	Tokoh datar atawa tokoh sederhana (simple or flat character) jeung tokoh ruwed tur buleud (complex or round character)
Dumasar kana mekar henteuna watek tokoh.	Tokoh statis (static character) jeung tokoh mekar (developing character).
Dumasar kana ngeunteungkeun tokoh carita	Tokoh tipikal (typical character) jeung tokoh nétral (netral character)

Pikeun ngagambarkeun watek tokoh, biasana pangarang ngagunakeun dua téhnik, nyaéta (1) téhnik pedaran jeung (2) téhnik ragaan (Abrams, dina Nurgiyantoro, 2007:194). Dina téhnik pedaran, pangarang ngagambarkeun kalawan langsung tur wincik ngeunaan tokoh carita saperti jatidiri, sipat, watek, paripolah, malah ciri warugana tur dianalisis data-datana ngeunaan hadirna tokoh. Dina téhnik ragaan, pangarang ngagambarkeun watek tokoh ku cara teu langsung saperti ku paguneman tokoh. Éta dua téhnik téh bisa digunakeun babarengan nepi ka ngalahirkeun téhnik campuran.

2) Galur (Plot) Carita

Galur mangrupa runtuyan carita anu diwangun tina tahapan kajadian nepi ka ngawujud gunggungan carita nu dimunculkeun ku tokoh carita. Galur minangka runtuyan kajadian dina karya sastra pikeun ngahontal éfék nu tangtu (Sudjiman, 1992). Éta runtuyan carita téh bisa diwujudkeun ku runtuyan waktu bisa ku runtuyan sabab-akibat. Galur diwangun ku sababaraha unsur saperti ieu di handap.

a)     Bubuka atawa manggalasastra (éksposisi)

Babagian bubuka nyaéta bagian anu nyaritakeun latar tempat, waktu, katut palakuna. Minangka ngawanohkeun anu rék ngalalakon katut kasang tukang séjénna anu dianggap perlu.

b)     Muncul masalah (Konflik)

Carita bagerak nepi ka timbul masalah (konflik). Jalanna rupa-rupa. Masalah bisa timbul antara palaku utama jeung palaku kadua, jeung lingkunganana, atawa anu timbul ti diri si  palaku utamana sorangan.

c)     Masalah muncer (Klimaks)

Masalah téh mimiti ngarékahan, ngalobaan, atawa ngajeroan, nepi ka muncerna. Bagian ieu mangrupa puncer kajadian dina carita tina runtuyan kajadian saheulaeunana, anu sok disebut ogé klimaks.

d)     Ngaréngsékeun masalah (Anti-klimaks)

Masalah nu aya mimiti diréngsékeun. Carana ogé bisa rupa-rupa, luyu jeung tungtutan carita. Upamana waé ku ngaleungitkeun hal anu jadi masalah téa.

e)     Pungkasan carita (denouement)

Pungkasan carita mangrupa tungtung kajadian carita. Rupaning rusiah geus kabuka, nu hianat geus katohyan, pacengkadan geus lubar, jeung kapanasaran geus dilakonan.

Henteu salawasna galur carita téh  ngaguluyur saperti kitu. Nu matak dumasar kana wandana aya nu disebut galur marélé, bobok tengah, jeung galur mundur.

Kahiji, galur marélé, nyaéta galur carita anu ngaguluyur ti bagian ka bagian, ti mimiti manggalasastra nepi ka pungkasan carita.

Kadua, galur bobok tengah nyaéta galur carita anu teu ngagunakeun bubuka. Tara ngawanohkeun heula anu ngalalakon, anu maca téh ujug-ujug dibawa ka tengah-tengah carita. Sakapeung pungkasan caritana ogé tara aya deuih, kudu dikira-kira ku nu maca.

Katilu, galur mundur (flashback) nyaéta galur carita anu dimimitian ku bagian pamungkas. Bagian saterusna mangrupa runtuyan kajadian anu nerangkeun atawa  jadi pamuka pungkasan carita anu geus diheulakeun téa. 

3)  Latar (Setting) Cerita

Aminuddin (2002:62) nétélakeun yén setting minangka latar kajadian dina karya fiksi boh mangrupa tempat, waktu boh  kajadian, sarta mibanda fungsi fisikal jeung fungsi psikologis. Latar carita bisa tempat umum, waktu kasajarahan, jeung kabiasaan masarakat dina babagian carita.

Latar téh aya dua rupa nya éta latar tempat jeung latar waktu. Latar tempat  nuduhkeun di mana kajadianana, ari latar waktu nuduhkeun iraha kajadianana. Latar tempat biasana dicaritakeun dina awal-awal carita.

c. Sarana Sastra

1. Puseur Sawangan

Puseur implengan (point of view) mangrupa tempat sastrawan nyawang caritana. Tina éta tempat sastrawan nyaritakeun tokoh, kajadian, tempat, jeung waktu ku gayana sorangan (Siswanto, 2008:181). Puseur sawangan aya bédana jeung puseur carita (fokus pengisahan). Puseur sawangan nyaritakeun fungsi pangarang (pencerita) dina hiji carita, ari puseur carita masualkeun tokoh mana anu dipentingkeun ku pangarang.

Keraf (1992:192) ngabagi puseur sawangan jadi dua rupa, nyaéta puseur sawangan jalma kahiji (kuring) jeung puseur sawangan jalma katilu (manéhna). Puseur sawangan jalma kahiji nyoko kana narator salaku tokoh utama, narator salaku panitén, jeung narator salaku panitén langsung. Puseur sawangan jalma katilu nyoko kana puseur sawangan sagala nyaho (panoramik), puseur sawangan ngamalir, jeung puseur sawangan campuran.

b. Basa dina Carita Pondok

Carita pondok kagolong kana karya sastra naratif nu mindeng ngagunakeun basa nu cenderung sipatna stilistik atawa ngandung gaya basa. Ari basa nu stilistik téh sipatna mentingkeun kaéndahan, anu sakapeung nyimpang tina kaédah basa sapopoé.

Basa dina carita pondok mangrupa eunteung kaéndahan nu sipatna hayalan (réfléksi artistik imajinatif) pangarangna kana réalitas kehirupan. Harti saujratna (dénotatif) kekecapanana diimbangan ku harti injeuman (konotatif) pikeun nimbulkeun éfék jeung kesan (imprési) éndah tur pikatajieun.

Unsur gaya basa dina carita nyoko kana dua maksud. Kahiji, raket patalina jeung basa injeuman saperti gaya basa rarahulan, rautan, ngupamakeun, ngasor, meupeuh lemes, jeung ocon dina ngarakit carita. Kadua, gaya kedaling pangarang dina caritana. Upamana waé, aya gaya Yus Rusyana, Karna Yudibrata, jeung Iskandarwassid.

c. Judul Carita

Judul atawa titél mangrupa étikét, labél, mérek, atawa ngaran anu dipaké ku karangan. Judul téh gedé gunana pikeun mikat kapanasaran nu maca kana pasualan nu keur dicaritakeun. Judul sipatna simbolis tur mangrupa slogan anu midangkeun topik dina wangun nu pikatajieun. Ku kituna, judul kudu saluyu tur ngawakilan sagemblengna eusi karangan. Dijieunna samémeh atawa sanggeus karangan réngsé (Sudaryat, 2007:132).

Pancén Baca carpon nu judulna “Néng Yaya Gering Panas” karya Karna Yudibrata atawa carpon Sunda séjénna, tuluy jawab pananya ieu di handap! 1.  Naon téma jeung amanatna éta carpon téh? 2.  Saha palaku dina éta carpon téh? Kumaha watekna? 3.  Di mana, iraha, jeung kumaha suasana kajadian dina éta carpon? 4.  Puseur sawangan naon nu dipaké ku pangarang dina éta carpon? 5.  Kumaha galur caritana éta carpon téh?

 

6. Ngarang Carita Pondok

Ari ngarang téh ilaharna nyoko kana istilah nulis karya sastra. Dina dasarna ngarang téh mangrupa kagiatan nepikeun pesen (gagasan, pikiran, rasa, jeung kahayang) ti nu ngarang ka nu maca ku médium basa. Ngarang mangrupa kagatan rohani jeung kagiatan jasmani. Dina waktu ngarang sastra, daya pikir, rasa, jeung wangwangan babarengan ngahiji jadi nu dirarasakeun tur dirékacipta jadi perkara anyar. Lantaran nyipta perkara anyar, kagiatan ngarang téh mangrupa kagiatan kréatif. Kagiatan kréatif béda jeung kagiatan niru atawa nepikeun deui anu ngahasilkeun tiruan atawa citakan. Kagatan sastra lain kagiatan niru, tapi mangrupa kagiatan nyipta (Rusyana, 1982:4).

Ngarang carita pondok kagolong kana kagiatan nyipta karya sastra. Aya sawatara léngkah dina ngarang carita pondok (Saputra, 2015), nyaéta: (1) Kumpulkeun sababaraha gagasan pikeun sumber carita; (2) Mimitian ku dadasar carita pondok; (3) Téangan inspiriasi ti jalma-jalma nu aya di sabudeureun urang;. (4) Pikawanoh watek tokoh anu rék dicaritakeun; (5) Tangtukeun saha anu bakal cacarita; (6) Ngéntép seureuhkeun pikiran; (7) Mimiti ngarang; (8) Kalimah mimiti nu pikatajieun; (9) Carita sina ngamalir sorangan; (10) Teu weléh nulis; jeung (11) Nyunting karangan.

Jaba ti éta, aya nu kudu disingkahan dina ngarang carita pondok. Hal-hal anu kudu disingkahan dina ngarang carita pondok, di antarana waé: (1) Aya carita dina jero carita; (2) Dadaran carita kaleuleuwihi; (3) Teu écés saha nu cacarita; (4) Réa teuing tokoh nu diangkat; (5) Amanat dina carpon teu katepikeun; (6) Réa teuing ngagunakeun gaya basa; 7) Karangan acak-acakan.