aksara sunda

Aksara Sunda

Aksara téh nyaéta sistem tanda-tanda grafis (tulisan) anu dipaké ku manusa pikeun komunikasi sarta ngawakilan omongan (Moeliono Spk., 1988:16). Ku kituna, aksara téh jadi gambaran sora ku gurat diringkel-ringkel nepi ka uni jeug kabaca (Danadibrata, 2009:11).  Ari aksara Sunda nyaéta aksara nu dipaké ku urang Sunda anu dirundaykeun tina aksara Pallawa, nyaéta aksara nu dipaké nuliskeun basa India Kidul, anu béh dituna dirundaykeun tina aksara Brahmi, nyaéta aksara nu dipaké nuliskeun basa India Kuno. Mimitina mah aksara Sunda téh dipaké dina prasasti, piagam, jeung naskah kuno.

Aksara mangrupa salah sahiji ciri kamajuan adab sarta alat pikeun ngaronjatkeun kamekaran suku bangsa. Masarakat Sunda, saméméh wanoh kana aksara, kahirupan sapopoéna masih kaasup sederhana. Tapi sanggeus mikawanoh aksara, kahirupan masarakatna jadi leuwih ngaronjat tur maju. Aksara ogé, salian ti némbongkeun ‘jati diri’ tur ‘ajén diri’, bisa dianggap salaku ‘wates’ kahirupan manusa antara jaman ‘prasajarah’ ka jaman sajarah.

Aksara Sunda mangrupa aksara tradisi anu jadi ciri, jatidiri jeung kareueus sélér bangsa Sunda nu mibanda éta aksara. Aksara Sunda raket patalina jeung tilu perkara, nyaéta (1) aksara Sunda bakal langsung nyoko kana sélér bangsa Sunda anu mibanda éta aksara; (2) ayana kanyataan yén henteu sakumna bangsa di alam dunya mibanda sistem aksara sorangan; jeung (3) aksara Sunda mangupa sungapan pangwangunan jatidiri bangsa anu ayana jadi kareueus urang Sunda (Baidilah dkk., 2008:23).

2. Mapay Raratan Aksara Sunda

Aksara Sunda téh dirundaykeun tina aksara Pallawa, anu dirundaykeun tina aksara Brahmi. Sungapan tur kokocoran aksara nepi ka lahir aksara Sunda bisa diilikan dina tabél ieu di handap.

Bagan 9.1 SARSILAH AKSARA SUNDA

Aksra Hioreglif Mesir

Aksara Semkit Buhun

                        Semit Kalér                                                     Semit Kidul

           

Araméa                                             Fénisia              

                                                                                                Aksara Afrika

Ibrani                           Brahmi                         Yunani

            Parsi    Arab                              

                           Nagari          Pallawa     Kiril Etruski

 

                                    Han’gul            Sunda                Latén

                                                            Jawa

                                                            Bugis

                                                            Réncong

                                                            Thai    

Aksara Sunda meunang pangaruh tina aksara Pallawa ti India Kidul. Dina dasarna aya tilu wanda aksara Pallawa, nyaéta  (1) Pallawa Awal, anu museur kana modél aksara Calukya jeung Venggi; (2) Pallawa Panuluy, anu museur kana modél aksara Pali (Ava jeung Siam) katut Kamboja; sarta (3) aksara Nagari, anu nyoko kana modél Déwa Nagari jeung Népal.

Aksara Pallawa Awal nyoko kana ciri-ciri aksara dina prasasti abad ka-3 nepi ka-5 Maséhi di India Kidul jeung Sri Langka. Ieu aksara téh kapanggih dina prasasti mangsa Tarumanagara  saperti prasasti Ciaruteun atawa Kebonkopi I (+ 450 M) jeung prasasti Tugu  (+ 450 M). 

Aksara Pallawa Panerus dipaké dina prasasti abad ka-6 nepi ka ka-8 Masehi. Ieu aksara téh kapanggih dina prasasti Kebonkopi II, anu ngawawarkeun yén Rakryan Juru Pangambat dina taun kawihaji panca pasagi (458 Caka atawa 536 Masehi), ngeunaan ngalélér tahta pikeun Haji ‘Raja’ Sunda.

Bukti dipakéna aksara jeung basa Sunda buhun kapanggih dina Prasasti Geger Hanjuang di Leuwisari Tasikmalaya. Satuluyna, dina mangsa Karajaan Sunda (mangsa Pakuan Pajajaran-Galuh, abad ka-8 nepi ka ka-16 Maséhi), jaba ti kapanggih prasasti jeung piagem (Geger Hanjuang, Sanghayang Tapak, Kawali, Batutulis, jeung Kabantenan), kapanggih ogé  naskah-naskah anu jumlahna kaitung réa (Carita Parahyangan, Fragmen Carita Parahyangan, Carita Ratu Pakuan, Kisah Perjalanan Bujangga Manik, Kisah Sri Ajnyana, Kisah Purnawijaya, Sanghyang Siksakandang Karesian, Sanghyang Raga Déwata, Sanghyang Hayu, Pantun Ramayana, Serat Déwabuda, Serat Buwana Pitu, Serat Catur Bumi, Séwaka Darma, Amanat Galunggung, Darmajati, Jatiniskala, dana Kawih Paningkes.

Di Jawa Barat kungsi dipaké tujuh wanda aksara, nyaéta aksara Pallawa, Pranagari, Sunda Kuno, Jawa (Carakan), Arab Pégon, Cacarakan, jeung Latén. Aksara Pallawa jeung Pranagari (abad ka-5 nepi ka abad ka-7 Maséhi, kira-kira lilana tilu abad); Aksara Sunda Kuno (abad ka-14 nepi ka abad ka-18 Maséhi, kira-kira lilana lima abad); Aksara Jawa atawa Cacarakan (abad ka-11 jeung abad ka-17 nepi ka abad ka-19 Maséhi, kira-kira lilana opat abad); Aksara Arab Pégon (abad ka-17 nepi ka pertengahan abad ka-20 Maséhi, kira-kira tilu abad); Aksara Cacarakan (abad ka-19 nepi ka pertengahan abad ka-20 Maséhi, kira-kira dua abad); jeung Aksara Latén (ahir abad ke-19 nepi ka ayeuna).

3. Wangun Aksara Sunda

Aksara Sunda kagolong kana aksara silabis lantaran saaksara ngalambangkeun saengang. Tangtu waé ieu aksara téh béda jeung aksara Latén anu sipatna fonétis lantaran tiap aksara ngalambangkeun sasora atawa aksara Cina nu sipatna logosilabis lantaran tiap aksara ngalambangkeun sakecap. Aksara Sunda aya opat wangun, nyaéta (a) aksara swara, (b) aksara ngalagena, (c) aksara angka, jeung (4) rarangkén (tanda vokalisasi).

a. Aksara Swara

Aksara swara nyaéta aksara anu kalawan silabis mibanda harokat sora vokal anu dina sistem aksara Sunda buhun jumlahna aya lima siki. Cara nulis aksara swara bisa diilikan tina gurat beureum dina wangun aksara.

Wangun aksara Sunda kaasup rarangkénna ditulis dina posisi rada déngdék antara 45°-75°. Babandingan ukuran wangun aksara dasar nu mangrupa aksara swara ‘vokal’ umumna ditulis 4:4. Ukuran wangun aksara swara ébréh dina kotak-kotak ieu di handap

b. Aksara Ngalagena

Aksara ngalagena nyaéta lambang sora anu disawang minangka foném konsonan anu kalawan silabis ngandung sora vokal /a/. Jumlah aksara Sunda ngalagena aya dalapan welas aksara, anu susunanana diluyukeun kana kalungguhan alat-alat ucap (artikulasi-artikulator). Runtuyanana /ka ga nga ca ja nya ta da na pa ba ma ya ra la wa sa ha/.

Cara nulis aksara ngalagena bisa diilikan tina gurat beureum anu aya dina luhureun wangun aksarana ieu di handap.

Wangun aksara Sunda kaasup rarangkénna ditulis dina posisi rada déngdék antara 45°-75°. Babandingan ukuran wangun aksara dasar aksara ngalagena  umumna ditulis 4:4, iwal ti aksara ngalagena /ra/ nya éta 4:3, pikeun /sya/ nya éta 4:5, pikeun /ba/, /kha/, jeung /nya/ nya éta 4:6; sarta pikeun aksara sora /i / nya éta 4:3.

Ukuran wangun aksara ngalagena ébréh dina kota-kotak ieu di handap.

Pancén

Eusian kolom nu dikosongkeun ku aksara Sunda anu bener!

Aksara Latén	Aksara Sunda	Aksara Latén	Aksara Sunda
aba		bao
ésa		bau
éva		baeu
iga		cai
ika		cau
ica		kai
ita		jaé
mata		waé
mawa		saga
maha		saka
yana		sada
yasa		saha
raka		haja
raga		hapa
raca		hama
raja		ana
rata		apa
rada		ama
rama		aya

c. Angka

Angka nyaéta lambang bilangan. Nuliskeun lambang angka puluhan, ratusan, jeung satulunna ditulis ngaruntuy ti “kénca ka katuhu”. Angka ditulis di antara dua gurat tegak  |...|. Cara nuliskeun angka ku aksara Sunda ébréh ieu di handap.

Wangun aksara Sunda kaasup rarangkénna ditulis dina posisi rada déngdék antara 45°-75°. Babandingan ukuran wujud wilangan dasar dina umumna ditulis 4:4, iwal ti pikeun wilangan atawa angka /4/ jeung angka /5/  nya éta 4:3.

d. Tanda Vokalisasi (Rarangkén)

Lambang pananda vokalisasi aksara Sunda Buhun kabéhna aya 14 siki, anu cara nuliskeunana ditempatkeun di luhureun aksara, di handapeun aksara, atawa sajajar jeung aksara swara atawa aksara ngalagena boh di hareupeunana boh di tukangeunana.

(1)    Rarangkén ditulis “di luhureun” Aksara Dasar

Rarangkén atawa tanda vokalisasi anu ditulis “di luhureun” lambang aksara dasar jumlahna aya 5 siki, nyaéta pamepet, paneuleung, panghulu, panglayar, jeung panyecek. Pamepet gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /e/. Paneuleung gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /eu/. Panghulu gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /i/. Panglayar gunana pikeun nambahan sora /r/ di tungtung engang. Panyecek gunana pikeun nambahan sora /ng/ di tungtung engang. Sangkan leuwih jéntré bisa diilikan dina tabél ieu di handap.

        Tabel 9. 4 Tanda Vokalisasi di Luhureun Aksara Dasar

Cara nuliskeun rarangkén di luhureun aksara Sunda bisa bisa diilikan tina gurat beureum ieu di handap.

(1)  Rarangkén nu ditulis “di handapeun” Aksara Dasar

Rarangkén atawa tanda vokalisasi anu ditulis “handapeun” lambang aksara dasar jumlahna aya 5 siki saperti ieu di handap.

          Tabel 9. 5 Tanda Vokalisasi di handapeun Aksara Dasar

Panyuku gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /u/. Panyakra gunana pikeun nambahan sora /r/ dina réndonan konsonan.

Cara nuliskeun rarangkén (panyuku, panyakra, jeung panyiku) di handapeun aksara Sunda bisa diilikan tina gurat beureum ieu di handap.

Ukuran wujud tanda rarangkén umumna ditulis 2:2, iwal ti panyecek  /+ng/ nyaéta  1:1, panglayar /₊ r/ nyaéta 2:3,

(1)  Vokalisasi Ditulis “Sejajar” dengan Aksara Dasar

Tanda vokalisasi yang ditulis “sejajar” dengan lambang aksara dasar berjumlah 5 buah sebagai berikut.

Tabel 9. 6 Tanda Vokalisasi sajajar jeung Aksara Dasar

Panéléng gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /é/. Panolong gunana pikeun ngarobah sora /a/ jadi sora /o/. Pamaéh gunana pikeun ngaleungitkeun sora /a/ dina aksara ngalagena. Pangwisad gunana pikeun nambahan sora /h/ dina tungtung engang anu muka. Pamingkal gunana pikeun nambahan sora /y/ dina réndonan konsonan.

Cara nuliskeun rarangkén dina aksara Sunda bisa bisa diilikan tina gurat beureum dina luhureun angka ieu di handap.

    

Ukuran wujud tanda rarangkén umumna ditulis 2:2, iwal ti panyecek  /+ng/ nya éta  1:1, panglayar /₊ r/ nya éta 2:3, panyakra /+ ra/ nya éta 2:4, pamaéh nya éta 4:2, jeung pamingkal /₊ya/ nya éta 2;4 (handap) sarta 3:2 (gigireun katuhu).

Pancén

a. Nulis Aksara Sunda

Titénan kalimah-kalimah ieu di handap sarta conto salinanana dina aksara Sunda.

1)    Jaja angkat balanja ka pasar.

2)    Di gigireun masjid aya imah Pa Haji.

3)    Dudung subuh-subuh tuturubun mulung dukuh.

4)    Calana merecet mah hésé maké hésé ngalaan.

5)    Kudu dipikir dibulak balik dibeuweung diutahkeun.

6)    Otong bongkok nyonyoo londok di kolong.

7)    Euleuh-euleuh beuheung ceuceu ceuleugeug.

8)    Manéhna bulak=balik ka tukang ka hareup.

9)    Satungtung ngajugjug ngidul, kalér deui kalér deui.

10)   Ka lihir ka girang siga nu euweuh kacapé.